Pocztówki z Paranoi

„Był to dzień, w którym wybuchła moja babcia”. Powieść, którą otwiera takie zdanie, nie może być powieścią złą, nijaką czy nudną. To czuć od razu – od razu nabiera się mocnego przekonania, że tak sformułowana pierwsza linijka, frapująca, esencjonalna, w której pobrzmiewają tony osobiste, ludzkie i ironiczne, to wstęp do niekiepskiej zabawy, raca rozpoczynająca naprawdę dziki karnawał. No i „Ulica Czarnych Ptaków” Iaina Banksa jest właśnie taka. To długie święto radości, pochwała istnienia, tworzenia i miłości. Również i duchowej.

„Ulica Czarnych Ptaków” to kilka gatunków w jednym. Banks skwapliwie i z rozmysłem korzysta tutaj z rozwiązań charakterystycznych dla rodzinnych sag (obejmująca kilka ładnych dekad historia szkockiego rodu McHoanów), bildungsroman (dojrzewanie, nauki i inicjacje Prentice’a McHoana, głównego bohatera „Ulicy Czarnych Ptaków”) i powieści obyczajowej (burzliwe półwiecze, 1940-1991, przemian społecznych, kulturowych i estetycznych na Wyspach Brytyjskich). Korzysta acz nie odtwórczo, nie po to by ulepić kolejne sztywniackie i wzniosłe dzieło, kolejną panoramę czy studium narodu, lecz ku pokrzepieniu serc i gruczołów tych, co lubią dobre, pokręcone fabuły, odważne jazdy po cnotach i świętościach, wybitne frazy i humor czarny jak podniebienie redaktora Terlikowskiego. A że Banks to spec nie lada i lepszy magik, więc dzieje się to wszystko bez jakiejkolwiek straty na jakości. Więc nawet przez moment nie będziecie mieli wątpliwości, że w przypadku „Ulicy Czarnych Ptaków” obcujecie z literaturą wysoką.

Intryga w „Ulicy Czarnych Ptaków” nie rozwija się linearnie, wręcz przeciwnie, typowe są dla tej powieści cofki i przeskoki o całe dziesięciolecia, ruchome perspektywy narracyjne, nawroty, repetycje motywów i wątków, co poniekąd utrudnia mi szerszą rekapitulację jej treści. Nie chcę skwasić wam przyjemności czytania i poznawania splątanych losów McHoanów. Tym bardziej, że jednym z istotnych elementów tej niezwykłej story jest rodzinna Tajemnica, wręcz rodzinna Zbrodnia, której odkrycia podejmie się Prentice. Powiem tyle, że Banksowi, jak mało komu przed nim i po nim, udało się pokazać fatum w akcji, siłę zarówno niszczycielską, jak i kreacyjną, i w najdrobniejszych szczegółach odtworzyć – odtworzyć i puścić w ruch – mechanizm tego, co nazywamy życiem, wspólną dolę obcych, przyjaciół i wrogów, kochanków i niechcianych, tych, którzy dopiero uczą się korzystać z hojności świata, gromadzą doświadczenia, dziwią się klęskom i cieszą z triumfów i tych, dla których jest to już tylko wspomnienie gorzkiej lekcji. Możemy jedynie zgrzytać zębami z bezsiły i zazdrości, że w tym naszym pociesznym kraiku nad Wisłą tak rzadko trafia się pisarz podobny Banksowi, który o wydarzeniach ważnych, bolesnych i przełomowych dla pokoleń i jednostek – bo przecież „Ulica Czarnych Ptaków”, to nie wyłącznie chyża nawijka o ekscesach młodego, ale i Niemcy gotujący się do inwazji, i bomba atomowa, i wojna, pierwsza, w Zatoce Perskiej – umie pisać bez patosu, patriotycznego porno i kręcenia czytelnikowi wora.

Bierzcie i czytajcie Banksa. Bo nigdzie indziej nie znajdziecie tak pięknych scen i postaci jak w tej powieści: chrzczenie niemowlaka kroplą whisky, wyznanie miłosne przekazane kodem Morse’a za pomocą mięśni pochwy, chłopiec o czterech oczach, w tym trzech szklanych, wujaszek-herezjarcha, seks z własną ciotką. Postuluję – jako pedagog i redaktor postuluję – żeby „Ulica Czarnych Ptaków” trafiła do szkół w całym kraju. Po pierwsze dlatego, że to znakomita książka. Po drugie – bo promuje takie wartości i postawy prorodzinne jak ateizm, pacyfizm, wolna miłość, miękkie narkotyki.