Pocztówki z Paranoi

Na odtrutkę po kalorycznych prozach, zadałem sobie rzecz naukową i oschłą w ekspresji. Po karnawale należy się kilka dni postu. Każdemu zalecam taką metodę. Nie wiem jak wy, ale ja posiadam określony poziom absorpcji fikcji, po przekroczeniu którego wyje mi w mózgu alarm i trawi mnie ognista zgaga. Potrzebuję wówczas serum w postaci historii prawdziwych, które traktują o ludziach z krwi i kości, a nie z puchu, i w których wybuchają autentyczne wojny, epidemie i miłości. Więc jak tylko poczułem, że beletrystyka rośnie mi w gardle, natychmiast powędrowałem w okolice regału z literaturą faktu.  

W pierwszym akapicie napisałem, że książka, którą przeczytałem jest „oschła w ekspresji”. W drugim chcę to stwierdzenie uzupełnić i rozwinąć – „ale na czytelniku robi miażdżące wrażenie”. Nicolas Werth nie stosuje po temu artystycznych haczyków i kruczków, nie buduje wieloczłonowych efektownych zdań i nie eksponuje swojej osoby. Nic w tym guście. Werth unika pokusy odgrywania moralisty, który wymienia, piętnuje i karze. Autor podaje liczby i cytuje dokumenty. Między nimi umieszcza swoje stonowane komentarze i interpretacje. I to wystarczy by w trakcie lektury dreszcz przeszedł po plecach.

Wydawać by się mogło, że o stalinowskim systemie opresji powiedziano i napisano już wiele, jeśli nie wszystko. Że po wstrząsających relacjach Sołżenicyna, Herlinga-Grudzińskiego, Czapskiego, Eugenii Ginzburg i Szałamowa, które w najdrobniejszych detalach odtwarzały łagrowe interno, nie sposób już do katalogu sowieckiej aberracji dodać kolejnej pozycji. A jednak.

Dowodem na to jest książka Nicolasa Wertha „Wyspa kanibali”. Który to tytuły należy przyjmować dosłownie, gdyż nie stanowi on ani próby zjednania sobie uwagi odbiorcy makabrą, ani też ukłonu w stronę popkultury. „Wyspa kanibali” to historia wyspy kanibali. Świetnie udokumentowane studium wynaturzenia człowieka i totalitarnego państwa.

Bo koszmarne wypadki na wyspie Nazino nie wzięły się z niczego, nie były endemicznym wybuchem bestialstwa, ale konsekwencją określonych działań, które misternie rekonstruuje Werth. Nazino to tragiczny finał gigantycznej akcji przesiedleńczej, która miała „oczyścić” sowieckie metropolie, kurorty i ośrodki przemysłowe z „elementów społecznych” zagrażających realizacji projektu powszechnej czerwonej szczęśliwości. Sowieci – podobnie jak naziści – mieli obsesję na punkcie „czystości” swojej populacji i regularnego rugowania z niej tych, którzy do higienicznego ideału nie pasowali. Pojedyncze osoby lub mniejsze grupy likwidowano fizycznie, większe – wysyłano pod przymusem w najbardziej ekstremalne rejony Związku Radzieckiego. Na początku lat trzydziestych minionego wieku kremlowscy jajogłowi przygotowali plan deportacji, która miała objąć 3 miliony ludzi. Jak dobierano tych, którzy mieli zostać na zawsze wydaleni ze swoich domów? Oto kilka przykładów wrogów ludu, przestępców i sabotażystów.

„Mark Pieriewałow, 103 lata, deportowany w transporcie z Piatigorska; nie udało się poznać jego życiorysu ani okoliczności dołączenia do transportu. Niezdolny ustać na nogach. Nie mówi.”

„M. Liwszyc, 62 lata, emeryt, deportowany z Soczi. Od trzydziestu siedmiu lat uczy matematyki. […] Deportowany jako element pasożytniczy.”

„Juwielina Pielefalian, 75 lat, deportowana z Soczi z głuchoniemym synem. Powód: handlarka czerpiąca zyski ze sprzedaży mleka swojej krowy” […] „deportowana z sąsiadem, który mieszkał z nią w jednym pokoju w pokoju komunalnym i został pomyłkowo wzięty za członka rodziny.”

„Jewgienia Markowkina, 18 lat, deportowana z Tuapse ze swoją siedemnastoletnią siostrą oraz dwoma braćmi w wieku 13 i 5 lat, ponieważ jej zmarły w 1931 roku ojciec był niegdyś handlarzem koni. Młodszy chłopczyk zmarł podczas transportu. Jako ze nie wolno było opuszczać pociągu, zwłoki wyrzucono przez okno.” 

Za pomocą tych 3 milionów chciano zagospodarować dzikie i niedostępne terytoria Uralu, Dalekiej Północy, Syberii i Kazachstanu. Co na papierze krągło się sumowało i zgadzało z założeniami inżynierii społecznej, w praktyce okazało się chaotycznym i wyniszczającym etapem śmierci. Pierwsi ludzie umierali już w wagonach, kolejni – w obozach przejściowych. Reszcie pisana była beznadziejna walka wpierw o zachowanie godności i życia, a później – już tylko życia. W tej walce uciekali się do wszelkich metod: złodziejstwa, przemocy, oszustwa. W skrajnym przypadku – nawet do kanibalizmu.

Na niewielkiej wyspie Nazino, na rzece Ob, na terytorium Zachodniej Syberii stłoczono kilka tysięcy osób, z którymi nawet sami oprawcy nie wiedzieli co dalej począć. Był to efekt konfrontacji rzeczywistości ze słupkami i propagandą, która dowiodła, że komunistyczne służby i władze nie były nawet w najmniejszej części przygotowane i wyposażone, by sprostać takiemu zadaniu jak dyslokacja ogromnych rzesz ludzi, opieka nad nimi i przystosowanie ich do funkcjonowania w obcych morderczych warunkach. Zesłańców zostawiono w sercu lodowatej tajgi, bez ubrań, opieki medycznej i racji żywnościowych. Ich posiłkiem była garść mąki, którą rozrabiali z wodą z rzeki. Opętani z głodu zaczęli wiązać się w klany kanibali i przeprowadzać selekcje, w ramach których wybierali jednego ze współtowarzyszy do zjedzenia.  

Te kilka stron, na których Werth umieścił opisy zwyrodniałych praktyk na Nazino pozostają na długo w pamięci. Ale prawdziwie wyniszczająca konstatacja rodzi się przy epilogu „Wyspy kanibali”, którego pierwsze zdanie brzmi:

„Około 4 tysięcy zesłańców zmarłych lub zaginionych na Nazinie stanowi zaledwie 1 procent wszystkich deportowanych, którzy zginęli lub zaginęli w 1933 roku.”